Doctor and Anatomist Semseddin Itaki

Resim 1a,b: Şemseddîn-i İtâkî’nin kitabında üriner sistem ile ilgili çizimler (Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Hüsrev Paşa 464 no’lu nüsha)

Hipokratik temelde laik ve bilimsel tıpla uğraşmış sayısız kahraman, tıbbın gelişimine çok önemli katkılar sağlamış ve zamanlarına ışık tutmuştur. Ayni şekilde insan anatomisine ait bilgilerin günümüzdeki seviyesine ulaşmasında önemli katkılar sağlayan kahramanlardan biri de 17. yüzyıl Osmanlı hekimlerinden Şemseddin İtaki (1572-1632) olmuştur. Bu yazıda Şemseddin İtaki’nin Teşrih-ül Ebdan ve Tercümânı Kıbale-i Feylesûfan” adlı anotomi kitabında erkek ürogenital sistem anatomi ve fizyolojisine ait olan temel anlatım ve çizimleri sunulmuştur.

Şemseddin İtaki’nin Teşrih-ül Ebdan ve Tercümânı Kıbale-i Feylesûfan” adlı eserinin İstanbul’un çeşitli kütüphanelerinde altı, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıp Tarihi Enstitüsü Kütüphanesinde de iki nüshası mevcuttur. Bu nüshalardan dört tanesi resimli olup yazı karakterine göre üç tanesi 17. yüzyıla tarihlenirken diğerleri sonraki yüzyıl baskılarıdır.

Osmanlılarda Avrupa etkisi 17. yüzyılın ilk yarısından itibaren görülmeğe başlanır. İtaki’nin bir Osmanlı anatomi kitabı olan eserinde kullandığı dil ve resimler, anatomi bilgisi ve terminolojisi onun da Batı’dan etkilendiğini göstermektedir. İtaki’nin çizdiği resimlerden bir kısmının Mansur b. Muhammed b. Ahmed‘in 14. yüzyılda yazdığı Kitab-ı Teşrihü’l-Ebdan Mine’t-Tıb adlı eserindeki resimlere, bir kısmının da Avrupalı Andreas Vesalius’un (1514-1564) De Humani Corporis Fabrica isimli eserindeki resimlere benzediği görülmektedir.

İtâkî’nin anatomi kitabında böbrekleri içeren 7 adet anatomik çizim mevcuttur. İtaki, böbreği “Kilye” ismi ile sağda ve solda birer tane olarak belirtmiştir. Benzer anatomik çizimler yapan doktor ve anatomist Andreas Vesalius gibi sol böbreği sağdakine göre daha aşağıda resmetmiştir. Bu yanlış bilgi doktor Bartolomeo Eustachi (1510-1574) tarafından düzeltilmişse de İtaki ve Vesalius’un bu düzeltmeden haberi olmadığı veya ona katılmadıkları görülmektedir. İtaki, böbrek, üreterler ve mesaneyi birlikte gösteren çizimleri dışında böbreğin dış zarlarını ve kaliksler gibi iç yapılarını gösteren çizimler de yapmıştır. Böbrekleri fasulye şeklinde çizmiş, etrafa bağlarla bağlandığını ifade etmiştir. Böbreklere “tâlieyn” dediği iki büyük damarın geldiğini ve bunların böbreklerden çıkınca birleştiğini (renal venler) ifade etmiştir. İtaki, kanlı suyu böbreğe götüren ve süzülmesini sağlayan damarları da arter olarak tanımlamıştır. Süzülen suyun “berâyiç” denen kanallarla (üreterler) mesaneye ulaştığını belirtmiştir.

İtaki erkek genital sistem içinde penisin kasları, kanalları ve ereksiyon mekanizması hakkında bilgiler vermiştir. Ereksiyonun kökenini kalpten, duyararlılık olarak kökenini omurilikten aldığını ifade etmiştir. İtaki ve İbn-i Sina iki ischiocavernosusu tartif etmişken Vesalius ek olarak iki bulbocavernosusdan da bahsetmiştir. İtaki ayrıca testislerden prostatın üstüne doğru seyreden iki kanalı (duktus deferensler) çizimlerinde belirtmiştir. Resimlerde ürogenital organlar hep birlikte ve vücut içinde resmedilmiştir. (Resim1a,b)

Yüzlerce yıl önce yaşamış olan tıp bilginleri eserleri ile günümüz modern tıbbın gelişimine önemli katkılar sağlamıştır. Şemseddîn-i İtâkî’nin 17. yüzyılda yazdığı ilk resimli Türkçe anatomi kitabı Teşrihü’l-Ebdan ve Tercümânı Kıbale-i Feylesûfan da özellikle Türk anatomi biliminin gelişimine önemli katkılar sağlamıştır. Burada yaptığı ayrıntılı ürogenital anatomi çizimleri günümüz modern çizimlerin temel kaynaklarından birini oluşturmuştur.

Ekrem Güner
Sağlık Bilimleri Üniversitesi, Bakırköy Dr. Sadi Konuk Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Üroloji Kliniği, İstanbul